در فرایند نظارت بر ورود و خروج کالا از مرزهای رسمی کشور، بسیاری از محموله‌ها به دلایل گوناگون از جمله تخلف گمرکی، اظهار خلاف واقع، ورود غیرقانونی یا فقدان اسناد معتبر، توقیف و سپس ضبط می‌شوند. این کالاها پس از طی مراحل قانونی، به اموال دولت تبدیل شده و برای فروش، امحاء یا استفاده خاص تحویل سازمان اموال تملیکی می‌شوند. اما هنگامی که این کالاها ماهیت فاسدشدنی دارند، ماجرا متفاوت است.
کالاهای فاسدشدنی مانند مواد غذایی، دارو، مواد آرایشی و بهداشتی، لبنیات، گوشت، میوه، دانه‌های گیاهی و هر محصولی که تاریخ مصرف مشخص یا حساس به دما و شرایط نگهداری دارد، در صورت عدم رسیدگی فوری ممکن است خطراتی برای سلامت عمومی، محیط زیست و امنیت اقتصادی ایجاد کنند. از این رو، قانونگذار برای این نوع کالاها تدابیر و فرآیندهای خاصی را در نظر گرفته است.
در این مقاله، به‌صورت جامع و کاربردی بررسی می‌کنیم که با کالاهای ضبطی فاسدشدنی در گمرک چه باید کرد؟، روند قانونی و اجرایی تعیین تکلیف این اقلام چگونه است، چه نهادهایی مسئولیت دارند و سرنوشت نهایی این نوع کالاها چیست.
کالاهای فاسدشدنی چه ویژگی‌هایی دارند؟
کالاهای فاسدشدنی به دسته‌ای از کالاها گفته می‌شود که:
- دارای تاریخ مصرف مشخص هستند.
- در صورت عدم نگهداری در شرایط خاص دما، رطوبت یا نور، کیفیت خود را از دست می‌دهند.
- پس از گذشت مدت زمان کوتاه، غیرقابل‌استفاده یا خطرناک می‌شوند.
- ممکن است در صورت فساد، منجر به بروز بیماری، آلودگی یا خسارت شوند.
از جمله رایج‌ترین این اقلام می‌توان به مواد خوراکی، دارو، مکمل‌های غذایی، واکسن‌ها، فرآورده‌های لبنی، سبزیجات منجمد، آبمیوه، فرآورده‌های گوشتی، انواع کنسرو، نوشیدنی‌های فاسدشدنی و محصولات بهداشتی حساس اشاره کرد.
چگونه کالاهای فاسدشدنی ضبط می‌شوند؟
فرآیند ضبط این کالاها مشابه سایر کالاهای متخلف است، اما با این تفاوت که زمان در این‌جا نقش کلیدی دارد. مراحل به‌طور کلی به شرح زیر است:
- کشف و توقیف اولیه توسط گمرک یا نهادهای انتظامی
- تشخیص فاسدشدنی بودن توسط کارشناسان و ثبت فوری در صورت‌جلسه
- ارجاع سریع پرونده به مرجع قضایی یا تعزیرات حکومتی
- در موارد خاص، درخواست تعیین تکلیف فوری با استناد به ماهیت فاسدشدنی
- در صورت صدور حکم ضبط، انتقال به انبار موقت دارای امکانات نگهداری یا اتخاذ تصمیم نهایی برای امحاء یا واگذاری سریع
مسئول نگهداری کالاهای فاسدشدنی چه نهادی است؟
پس از صدور حکم ضبط، مسئولیت نگهداری این کالاها بر عهده سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی است. اما این سازمان صرفاً در صورتی می‌تواند کالا را نگه دارد که:
- امکانات لازم برای نگهداری ایمن وجود داشته باشد (مانند سردخانه‌ها، انبارهای بهداشتی).
- مهلت استفاده از کالا باقی مانده باشد.
- کالا مجاز به مصرف یا فروش در بازار باشد.
در غیر این صورت، باید با هماهنگی مراجع ذی‌ربط، در اسرع وقت نسبت به تعیین تکلیف کالا اقدام شود.
راهکارهای قانونی برای تعیین تکلیف کالاهای ضبطی فاسدشدنی
در مورد کالاهای فاسدشدنی، قانونگذار دو اولویت مهم را مدنظر دارد: حفظ سلامت عمومی و جلوگیری از اتلاف بیت‌المال. بنابراین، راهکارهای زیر برای تعیین تکلیف این اقلام در نظر گرفته شده است:
- واگذاری فوری با قیمت کارشناسی‌شده
در صورتی که کالا هنوز قابل مصرف است و مجوزهای بهداشتی و استاندارد را دارد، سازمان اموال تملیکی می‌تواند با تأیید سریع دستگاه‌های نظارتی، آن را به سازمان‌های خیریه، مراکز درمانی، نهادهای عمومی یا حتی بازار آزاد واگذار کند.
- فروش اضطراری به قیمت کارشناسی
برخی کالاهای فاسدشدنی که امکان نگهداری کوتاه‌مدت دارند، به سرعت از طریق مزایده‌های فوری یا فروش مستقیم به متقاضیان عمده (مانند فروشگاه‌های زنجیره‌ای، داروخانه‌ها یا تولیدکنندگان) واگذار می‌شوند.
- امحاء تحت نظارت قانونی
در صورتی که:
- تاریخ مصرف کالا گذشته باشد،
- امکان تشخیص سلامت کالا وجود نداشته باشد،
- مجوزهای مصرف داخلی صادر نشود،
- کالا در اثر نگهداری ناصحیح دچار فساد شده باشد،
سازمان اموال تملیکی موظف است با هماهنگی وزارت بهداشت، سازمان غذا و دارو، سازمان محیط‌زیست و در حضور نمایندگان قضایی، اقدام به امحاء قانونی کالا کند.
وظایف نهادهای ناظر در تعیین تکلیف کالاهای فاسدشدنی
در این فرایند، چند نهاد کلیدی نقش ایفا می‌کنند:
- وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو: بررسی سلامت، مصرف‌پذیری، استانداردهای بهداشتی کالا
- سازمان دامپزشکی: در صورت ورود فرآورده‌های گوشتی یا دامی
- سازمان استاندارد: ارزیابی کیفیت کالاها و انطباق با مقررات
- سازمان محیط زیست: نظارت بر روش امحاء و عدم آسیب به محیط‌زیست
- مراجع قضایی یا تعزیرات: صدور مجوز امحاء یا واگذاری خارج از روال مزایده
چرا برخی کالاهای فاسدشدنی به بازار عرضه نمی‌شوند؟
با وجود قابل مصرف بودن برخی کالاهای فاسدشدنی، ممکن است مجوز فروش یا واگذاری عمومی صادر نشود. دلایل آن می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- نبود اسناد رسمی واردات یا منشأ کالا
- عدم وجود برچسب فارسی یا اطلاعات تغذیه‌ای
- شک در سلامت کالا به دلیل شرایط نگهداری در گمرک
- ممنوعیت واردات کالا مطابق لیست وزارت صمت یا وزارت بهداشت
- حساسیت‌های امنیتی یا فرهنگی درباره کالا (مثلاً الکل خوراکی یا مکمل‌های خاص)
در چنین شرایطی، کالا یا فقط به مصرف داخلی دستگاه‌های دولتی می‌رسد یا امحاء می‌گردد.
هزینه امحاء کالاهای فاسدشدنی چگونه تأمین می‌شود؟
هزینه‌های مربوط به انهدام، حمل، تخلیه، دفن یا سوزاندن کالاهای فاسد، از محل منابع مالی سازمان اموال تملیکی یا در برخی موارد از محل فروش دیگر کالاهای تملیکی تأمین می‌شود. اجرای امحاء نیز توسط شرکت‌های مجاز پسماند یا شهرداری‌ها انجام می‌شود.
نمونه‌هایی از کالاهای فاسدشدنی که ضبط و امحاء شده‌اند
- امحاء بیش از ۵۰ تن مواد خوراکی تاریخ گذشته در بندرعباس
- نابودی داروهای فاسد وارداتی بدون مجوز رسمی در گمرک بازرگان
- سوزاندن نوشیدنی‌های انرژی‌زا با برچسب جعلی در استان بوشهر
- امحاء کنسروهای گوشتی مشکوک به فساد در تهران پس از توقف در گمرک فرودگاه امام
سخن پایانی
کالاهای فاسدشدنی که در گمرک یا مبادی رسمی کشور توقیف و سپس ضبط می‌شوند، از لحاظ اجرایی و حقوقی نیازمند مدیریت فوری و حساس هستند. هدف اصلی در برخورد با این اقلام، حفظ سلامت عمومی، جلوگیری از آسیب به محیط‌زیست و پیشگیری از ورود کالاهای خطرناک به بازار مصرف است.
قانونگذار با فراهم کردن مسیرهای قانونی همچون واگذاری اضطراری، فروش فوری یا امحاء تحت نظارت، تلاش دارد تعادلی میان حفظ منافع ملی و سلامت مردم برقرار کند. با افزایش سرعت در فرآیند تشخیص و تعیین تکلیف این کالاها، می‌توان ضمن کاهش هزینه‌های نگهداری، از هدررفت منابع جلوگیری کرد و نظام گمرکی و تجاری کشور را کارآمدتر ساخت.
پرسش‌های متداول
- آیا کالاهای فاسدشدنی در گمرک حتماً امحاء می‌شوند؟
خیر. اگر کالا هنوز تاریخ مصرف دارد و از نظر بهداشتی قابل استفاده باشد، می‌تواند به‌صورت اضطراری واگذار یا به فروش برسد.
- چه کسی مسئول تشخیص فاسد بودن کالا است؟
کارشناسان وزارت بهداشت، سازمان غذا و دارو، دامپزشکی یا سازمان استاندارد، بسته به نوع کالا مسئول بررسی و اعلام نظر هستند.
- آیا امکان خرید کالاهای فاسدشدنی از مزایده‌ها وجود دارد؟
بله. در صورت تأیید مصرف‌پذیر بودن کالا، این اقلام در مزایده‌های فوری سازمان اموال تملیکی عرضه می‌شوند.